Radość Soboty

Archiwum życia i śmierci

– Mamo, co to jest rzeka? – pytają dzieci w getcie. Zbyt małe, żeby po dwóch latach w zamknięciu pamiętać płynącą szerokim nurtem wodę, nawet jeśli wcześniej miały okazję zobaczyć to cudo. Zresztą nie tylko rzeki nie znają. Niektóre z nich nigdy nie widziały parków, lasów, zwierząt dzikich, a nawet gospodarskich. Spotkana gdzieś przy Zamenhofa krowa budzi wśród grupy pięcio-, siedmiolatków niebywałe emocje, długo się potem sprzeczają, co to było.

Żeby przybliżyć dzieciom te obrazy, w styczniu 1942 roku CISZO publikuje czytankę, którą opracowują wspólnie zastępca Izraela Lichtensztajna ze szkoły przy Nowolipkach 68 – Natan Smolar (Poalej Syjon-Lewica) – i Beniamin Wirowski (Bund). Korzystają z literatury żydowskiej, europejskiej i polskiej.

Franuś był spory chłopiec – czytają dzieci w opowiadaniu Marii Konopnickiej – siedem lat już miał, a jeszcze Wisły nie widział. […] Porwał się Franuś z bryczki i pyta:

 – A co to za woda taka?

Na to ojciec:

 – A to Wisła, największa nasza rzeka. [….]

Patrzy Franuś, wytrzeszczył oczy – piękna rzeka. Szeroko płynie od brzegu do brzegu, tylko się przelewa. Modre niebo przegląda się w jej białawej wodzie, słońce ją złoci jakby w drobną łuskę, gdzieniegdzie szmatek piany zakręci się i spłynie w wielkim pędzie4.

W związku z problemami dzieci w getcie Oneg Szabat przygotowuje punkty do zagadnień, które archiwiści chcieliby rozwinąć w nowym projekcie. To między innymi: powody żebractwa wśród najmłodszych (wychowanie wyniesione z domu, bezdomność i sieroctwo, a może zadanie narzucone przez rodziców?), wpływ ulicy na małoletnich, stosunek dziec­ka ulicy do własnej rodziny, rola opieki społecznej w ratowaniu dziewcząt i chłopców przed „zupełną ruiną”. Jest też pomysł, aby przeprowadzić rozmowy z przedstawicielami opieki społecznej przy CENTOS-ie, ze Służbą Porządkową, z opiekunami kuchni ludowych, ognisk i punktów dla uchodźców, z nauczycielami, a także z samymi dziećmi – małymi żebrakami, złodziejami, włóczęgami – które przemierzają ulice getta niczym dusze pokutujące za nie swoje grzechy.

Plan wchodzi w zakres projektu, któremu Oneg Szabat nadaje kryptonim „Dwa i pół roku”. W zamierzeniu ma to być program badawczy, na podstawie którego powstałyby obszerne opracowania losów społeczności żydowskiej w ciągu dwóch i pół roku wojny, w stosownym czasie wydane drukiem. Potężna praca – około stu arkuszy (dwa i pół–trzy tysiące stron) – miałaby być podzielona na cztery sekcje: 1) ogólną, 2) spraw gospodarczych, 3) kultury, sztuki i nauki, oraz 4) pomocy społecznej.

Projektem „Dwa i pół roku” kieruje trzyosobowe kolegium: Emanuel Ringelblum, Menachem Linder i Eliezer Lipe Bloch. Ringelblum ma przygotować części pierwszą i trzecią, Linder drugą, a Bloch czwartą. Kolegium będzie zbierać materiały i odpowiadać za końcową postać dzieła, natomiast poszczególne fragmenty opracowania zostaną zlecone różnym autorom. Żeby praca miała charakter jednolity, kolegium bierze na siebie także przygotowanie konspektów zawierających tezy do poszczególnych części projektu, a także ankiety, na które ma odpowiedzieć społeczność getta. Spektrum spraw, które archiwiści chcą poruszyć, jest szerokie, kolegium niezmiennie kładzie też nacisk na dystans badaczy wobec opisywanych zjawisk.

Oprócz konspektów i ankiet formą zbierania opracowań, dokumentów i fotografii mają być także konkursy z wysokimi nagrodami pieniężnymi. 22 stycznia Oneg Szabat przygotowuje zarys jednego z nich – konkursu faktograficznego na wybrane tematy z żydowskiego życia w czasie wojny. Komisja organizacyjna formułuje następujące tematy:

       1)  Monografia o żydowskim życiu w mieście

       2)  Stosunki żydowsko-polskie

       3)  Konwertyci w getcie

       4)  Szkolnictwo

       5)  Sytuacja dziecka

       6)  Korupcja w getcie

       7)  Szmugiel

       8)  Gałąź gospodarki

       9)  Komitety domowe

    10)  Rozrywki i rozwiązłość w getcie

    11)  Wyspa płaczu (punkty dla przesiedleńców)

    12)  Wrzesień 1939

    13)  Policja

    14)  Wzniosłe momenty w życiu

    15)  Działacze społeczni w getcie5.

Nagród będzie czternaście – główna w wysokości tysiąca złotych, pozostałe w granicach od stu do siedmiuset pięćdziesięciu złotych. Jury zachowuje wszystkie prawa do nagrodzonych prac konkursowych, w tym możliwość wykorzystania ich w dowolnej formie. W jego skład wejdą: Dawid Guzik, Icchak Giterman, Szmuel Winter, Menachem Linder, Dawid Chołodenko, Menachem Mendel Kohn i Emanuel Ringelblum.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: jakub.nowacki@czarne.com.pl